Egoera politikoa Espainian

• X. mendean, penitsulako krsitauak arabiarrekin borrokan daude eta kanporatzen saiatujo dira. Errekonkista ematen ari da.
• Santiago peregrinazio gune garrantzitsuena da. Santxok Santiagoko bidea bultzatuko du. Biztanleria eskasa izatak errasten du frantsen etorrera eta ezarpena.
• Nekazariek Dueroko mesetan libreak eta lurraren jabe dira.
• Hegoaldean arabiar kalifatua desintegratzen ari da eta krisi kulturala jasaten du.

Freskoak eta oholak

Elizetako hormak margotzeko, pintuea FRESKOAREN teknika erabiltzen zuten. Kare eta hareazko geruza bat zabaltzen zuten harrizko hormaren gainean eta, heze zegoela, haren gainean margotzen zuten.

Pintura erromanikoan gehien erabiltzen ziren motiboak: PANTOKRATORRA eta AMA BIRJINA JESUS HAURRAREKIN, mandorla edo almendra mistiko batez inguraturik.

Bibliako, Ebanjelioetako eta Santuen bizitzako eszenak ere irudikatzen zituzten.

OHOLEN GAINEKO PINTURAK ere egiten zituzten, igeltsuko geruza batez estaltzen zituztenak. Oholak aldareen frontalak edo elizen buruak estaltzeko erabiltzen zituzten.

MINIATUREK ere garrantzi handia izan zuten: erlijio liburuak apaintzen zituzten.

Pintura: Irakatsi eta apaindu

Erromanikoaren pinturak funtzio bikoitza zuen: DIDAKTIKOA eta APAINGARRIA.

Apaiz eta fraideek fededunei ematen zizkieten sermoietan apaintzen zituzten personaia eta gertakari sakratuei buruzko irudiak, modu arki eta zuzenean, erakusteko baliagarria zen.

Pinturak elizen harrizko gainazalak ESTALTZEKO erabiltzen zituzten.

Pintura erromanikoak oso ADIERAZKORRAK ziren, baina oso sinpleak ziren teknika aldetik.

Pertsonaien eta objektuen marrazkiak lerro lodiz egin ohi ziren, eta kolorea, urdina eta gorria bereziki, uniformeki zabaltzen zen. Ez zuten ez sakontasunik ez bolumenik irudikatzen eta jarrera frontala zuten. Figura isolatuak oso ohikoak ziren.

Kapitelak

Dekorazio elementuak

Portadak, kapitelak eta tailak

Arte erromanikoaren eskulturak zuen izaera APAINGARRI eta DIDAKTIKOAREN eraginez, figurak zizelatzen zituzten gainazal arkitektonikoen neurrietara egokitzen ziren gehienetan:

• Elizen PORTADETAKO eskulturak portadaren arkuaren inguruan , ateak inguratzen dituzten zutabeetan eta, bereziki, tinpanoan edo atearen goiko aldean daude.
• Bai elizen barruak bai eliza zein monasterioetako portadan edo klaustroetan dauden zutabe edo pilareen KAPITELETAN, erlijio gaiekin bat, landareak, irudi geometrikoak eta eguneroko bizitzaren eszenak ere ageri dira.

Harrian zizelatutako erliebeez gain, erlijio izaerako eskultura ugari egiten ziren garai haietan. Irudi horiek elizen aldareetan jartzen zituzten. Eskultura erromanikoetan ez zen pertsonaiak inguratu edo testuinguruan sartzen zituen paisaiarin ageri.

Eskultura: eliza erromanikoak: irudi liburuak

Arte erromanikosak erlijioarekin zuen lotura zela eta, irudiz beteta zeuden elizak. Irudien funtzioa, batetik, erlijio gertakariei buruzko informazioa ematea zen eta, bestetik, fededunei toki sakratu batean zeudela etengabe gogoraraztea. Biztanle gehienak analfabetoak zirenez, irudiak euren liburuak ziren.

Eliza erromanikoa kanpotik eta barrutik

Eliza erromanikoa

• Eliza erromanikoen oinplanoak jatorri erromatarreko arkitekturaren elementuak berreskuratu zituen: BASILIKA OINPLANOA, nabe batekin edo hirurekin. Beste beso txikiago bat gehitu zioten: TRANSEPTUA. Elizek GURUTZE LATINDARRAREN itxura hartu zuten. Elizaren burua, ABSIDEA, zirkuluerdikoa izaten zen eta alboko nabeak luzatu egiten ziren, GIROLA osatuz.
• ESTALKIA eraikitzeko, KANOI GANGA sendoak altxatzen ziren, kanoi ganga eusteko, zutabe eta pilare handiak behar ziren, ERDI PUNTUKO ARKUEK edo zirkunferentzia erdiko arkuek lotuta.
• Elizaren hormak indartu eta eusteko HORMA BULAR sendoak erantsi zizkieten kanpoko paretei.
• Irekidurak edo LEHIOAK eskasak, estuak eta luzeak ziren.
• Elizaren kanpoaldean KANPANDORRE bat egitea ohikoa zen. Kanpandorreak gurtzeko toki bat zegoela adierazten zuen, eta otoitz egitera deitzeko eta dorre zelatari gisa ere erabiltzen zen.
• Monasterioetan edo eliza handi batzeutan ohikoa batzuetan, ohikoa zen KLAUSTROAK edo estalitako galeriak eraikitzea.

Arkuak eta estalkiak

• KAINOI GANGA: erdi puntuko arku segida da. Astuna denez horma lodiak behar ditu, indargarri gisa, arku fajoiak barne pilaretan sostengatuz eta kontrahorak bere pisuari eusteko.
• AURREALDEA: ateaurreak eta dorreak. Sarbidea espazio garrantzitsu batan bihurtzen da. Batzeutan, Normandian, batez ere, ateaurre nagusia, gotikoan eragin handia izango zuen aurrekalde monumental armoniko bati sorrera ematen dio.
• TRIBUNA: erdiko nabearen deskarga arku bezala, bultzadak alboko nabeen kontrahorma eta hormetara iraganez. Aldeko nabeen ondoari irekitzen den galeria bat.
• APARAILU ERREGULARRA

Arkitektura erromanikoa: erlijio artea.

XI. eta XII. mendeetan zehar, arte estilo berria zabaldu zen: ERROMANIKOA. Mundu feudalaren elementurik esanguratsuena da. Gizartean erlijioak zuen garrantzia eta elizaren pisua zirela medio, arte adierazpen gehienak erlijioaren ingurukoak izan ziren.

Erlijio Ordenak

Garrantzitsuena BENEDITARRENA izan zen. Benito Nursiakoa sortu zuen, Italian, VI. mendean, eta Europa osoan zabaldu zen.

Erlijio ordena guztiek ERREGELA BAT bete behar zuten. Otoitz egiteko orduak, eskritua santuen edo lan jainkotiarren irakurketa eta monje eta moja bakoitzaren zereginak ezartzen ziren.

Monjeek edozertarako ordutegi eta arau batzauk bete behar zituzten derrigorrez.

Bizitza monasterioetan

Monasterioak eraikin eta gela multzoak ziren. Monasterioen inguruko lurrak beraienak ziren. Lurrak lantzeko nekazariak eta jopuak zituzten.

Ikasketaldia (NOBIZIATUA) egin eta gero, hiru BOTO egiten zituzten: obedientzia, txirotasuna eta kastitatea. Identifikatzen zituen ABITU bat janzten zuten.

Monasterioen erdigunea eliza zen, eta monje eta moja otoitz egitera joaten ziren bertara. OTOITZ EGITEA zen euren jarduera nagusia.

Elizak eta monasterioak

Landatarra zen mundu batean, Elizak ere LANDATAR BIHURTU behar izan zuen. Landan ezarri zen, nekazarien bizitza ebangelizatu eta zuzentzejo.

XI. menderarte, inbasio handiak amaitu eta populazioa handitu zen arte, ez ziren erlijio eraikinak egiten eta Europako zati handi batetako tenplu kristauak apaintzeko margolanak eta eskulturak enkargatzen hasi.

Elizetako, kanpaiak, otoitzera detzeaz ezezik, arriskuak iragartzeak eta bilera eta batzarretara deitzeaz ere arduratzen ziren.

MONASTERIO asko eraiki ziren. Han testuak gorde eta kopiatzen zituzten eta irakurtzen eta idazten irakasten zuten.

Erromanikoa: Kontestu historikoa

ERLIJIO KRISTAUAK berebiziko papera izan zuen Mendebaldean, Erdi Aroan zehar. Elizak Mendebaldeko Europako biztanleen pentsamoldea eta bizitza soziala osatu zuen.

Herri guztietan eraikitzen ziren ELIZEN edo Europako zelai guztietatik sakabanatutako MONASTERIOEN bidez, apaizek eta minjek kristau ikasbidea irakasten zuten eta bizitza sozialaren ekitaldi guztietan parte hartzen zuten.

Musulmanak Ekialdean bere eragina hedatzen ari ziren eta, erlijio kristauaren izenean, errege, noble eta nekazariek hainbat gerratan aurka egiten zieten. Gerra horiek GURUTZADAK dira.

ARTE ERROMANIKOA erlijiosoa izan zen eta arte adierazpen gehienek Jainkoa laudatzen zuten.

Artea eta lan publikoak

Hiriak ERROMATARREN HIRIGINTZAREN arabera handitu eta monumentuz bete ziren.

Hispaniako hiri erromatar handietan gaur eguneraino iritsi dira eraikuntza horietako ale ederrak: AKUEDUKTUAK, ANTZOKIAK, ANFITEATROAK, HARRESIAK edota ZUBIAK.

LAN PUBLIKO horiez gain, oroitzaopenezko eraikuntzak ere iritsi dira: ARKUAK, ERAIKUNTZA ERLIJOSOAK eta HILETEI LOTUTAKOAK.

Era berean, kontserbatu dira etxeak eta landa inguruko villak apaintzen zituzten MOSAIKO eta baita ESKULTURA ugari ere.

Hispaniako hiriak

Inperioaren beste lurraldeetan bezala, Hispaniak ere, HIRI batzuk garatu ziren eta edertu ziren. Batzuk GARAI BATEKO UDALERRIAK ziren eta beste batzuk baziren erromatarrek sortutako KOLONIA BERRIAK.

Erromatar etxea

Mosaikoak eta erretratuak

Eraikin publiko eta etxe gehienetako zoluak MOSAIKOEN bidez eta paretak FRESKO PINTUREN bidez apaintzen zituzten. Kolore biziak erabiltzen zituzten eta mugimendua eta erritmoa ageri da.

Artista erromatarrek maisutasunez mendetatu zuten eskultura. Koloma eta garaipen arkuetako ERLIEBEETAN garaipen militarren irudiak ageri dira, eta eguneroko bizitzaren irudiak ere bai. Bustoek aparteko garrantzia dute, hiritarren egiazko ERRETRATU ERREALISTAK baitira, kalitate tekniko ikusgarriz jantziak.

Ingeniariak eta eraikitzaileak

Erromatarren artea, EREDU GREKOEN imitazioa izan zen. Tenplu eta beste eraikinen eraikuntzan greziarren elementu asko kopiatu zituzten. Hora erromatarren ekarpen nagusia ERABILGARRITASUNA eta PRAKTIKOTASUNA.

Erromatarren eraikuntzetan greziarren arkitektura eta etruskoengandik ikasitako teknika berriak nahasita ageri dira. Lan bakoitza bere eginkizunetara moldatzen saiatu ziren.

Erromatarrek inperio osaon zehar eraikitako LAN PUBLIKOEN artean, hauek nabarbenduko ditugu:

• Komunikazio bideak (GALTZADAK, ZUBIAK eta AKUEDUKTUAK)
• Leku ludikoak edo biltokiak (BASILIKAK, TERMAK, ANTZOKIAK, ZIRKUAK eta ANFITEATROAK)
• Oroitzapenezko monumentuak (KOLOMAK, MAUSOLEOAK eta GARAIPEN ARKUAK)

Eraikitzeko teknika eta sistema erromatarrak

Jesus Nazaretekoaren mezua

KRISTAUTASUNA Palestinan sortu zen.

JESUS Belenen jaio zen. Nazareten bizi izan zen gurasoen ondoak, Jose eta Maria, 30 urte bete arte.

BERRI ONA (EBANJELIOA, grekoz) Palestina osoan predikatu zuen eta 12 apostolu izan zituen. Jaungoikoaren semetzat aldarrikatu eta jarraitzaileek MESIAS (KRISTO, grekoz) zela esan zuten.

Jesusek erlijio berria predikatu zuen, gizaki guztientzako. Jaungoikoa eta lagun hurkoa maitatzea gomendatzen zuen, zorrak eta irainak barkatzea eta lurreko ondasunei uko egitea. Erakutsi zuen damuaren bidez edozein bakatu barkatu zitekeela eta gizon emakume guztiek betiereko bizia lor zezatela Jaungoikoaren erreinuan sarturik (PARADISUA).

Agintari judutarrak iruzurtzat jo eta Pontzio Pilato Judeako prokuradore erromatarrak Jesusi heriotza zigorra ezarri eta GURUTZILTZATU zuten. Ebanjelioaren arabera, hiru egunen buruan piztu (PAZKOA) eta, ondoren, zerura igo zen (IGOKUNDEA).

Kristautasunaren agerpena

Erroma PALESTINA hartu zuenean, gehienak HEBREARRAK ziren, JUDAISMOA deitutako erlijioa zutenak. Juduak jainko bakarrarengan sinestu (JAHVE), eta MESIAS baten etorrera itxaron zuten.

Erromatarren jainkoak

Erromak greziarren mitologia bere egin zuen, jainko batzuen izena aldatuz.

I. mendetik aurrera, KULTU INPERIALA ezarri zen. Pertsona libre guztiek kultu hartan partaide izan behar zuten.

Erromatarrek etxeko jainkoak (LARES edo PENATES) gurtzen zituzten, etxean bertan zuten aldarean (LARARIO). Arbasoen izpirituak (MANES) ohoratzen zituzten. Jainko horiei eskaintzak egiten zizkieten.

Afaltzeko tenorea

Etxean afaltzen zuten etxekoekin. Afal ondoren, goiz joaten ziren ohera, tortxak luzaroan pizturik ez edukitzeagatik.

Aberatsenek, berriz, gonbidatuak izaten zituzten etxean. Gonbidatuak iristean, esklabo batek oinak garbitu eta usaingozatzen zituen. TRICLIMUNERA (jangela) joaten ziren eta sofan etzanik jaten zuten. Jatekoa ugari zen, gozo gozoa.

Ez zuten sardexkarik erabiltzen. Afalondoak luze jotzen zuen, hizketan, eta gonbidatzaileak jokoak, musika, antzezleak eta dantzariak eskaintzen zituen.

Arratsaldean, zirkua eta termak

Arratsaldetan, zirkuko gurdi lasterketak ikustera joaten ziren, edo anfiteatrora, gladiadoreen arteko borrokak ikustera. Antzokira ere joaten ziren. Termak ere aukeran zeuden.

Goizean, lanera

Hiriko biztanleak eguzkia ateratzen zenean jaikitzen ziren. Garbitasun kontuak azkar egiten zituzten. Tunikak jantzi eta arin gosaltzen zuten.

Aberatsenak ere goiz jaikitzen ziren, baina garbitasuna sakonago egiten zuten. Oso gutxi gosaltzen zuten, izugarri afaltzen zutelako.

Bederatziak aldean, emakumeak etxean zeuden bitartean, gizonak lanera edo euren zeregin eta negozioetara joaten ziren. Bazkarian ere ez zuten gauza handiegirik jaten.

Erroma: Kontestu Historikoa

ERROMA herrixka txikia eta xumea zen. Pixkanaka pixkanaka, erromatarrek lurralde asko armaz hartu eta imperio handia eratu zuten.

Konkista 300 bat urte iraun eta gerra ugariren bitartez lurralde aunitzez jabetu ziren. Inperioa Mediterraneo inguruko bazter guztiak hartu zituen.

Konkista garaiak bukaturik, I eta II. mendeetan erromatarrek PAX ROMANA ezarri zuten.

III. mendetik aurrera barne arazoek inperioa ahuldu eta mugez haratago bizi ziren herriak (BARBAROAK) barnera sartu nahian hasi ziren, eraso eginez.

Inperioa hobeki defendatu ahal izateko, gotorlekuak eraiki zituzten (LIMES). Inperioa bitan banatu zuten:

• MENDEBALDEKOA: barbaroek mendean artu zutena.
• EKIALDEKOA: Bizantziar inperioa.

Inperio handia eratu eta herrian ERROMATARTU zituzten: erromatarren hizkuntza, legeak eta ohiturak inperio osoan zabaldu ziren.

Hirietan, artisautza oparoa garatu zen eta landa eremuetako Villetan, nekazaritza ekoizpenak gora jo zuen. Inperio osoan merkataritza garatu eta, horretarako, zubi eta galtzada asko eraiki zituzten.

Palestina inperioko ekialdeko lurraldea zen, eta han, erlijio berria sortu zen: KRISTAUTASUNA. Erlijio hori hedatu zen inperioko erlijio ofiziala bihurtu arte.

Erromatar inperioa K. O IV eta V mendeen artan desagertu zen. Inperioko lurralde guztiak batzen zituen kultura hori Mediterraneoko herri gehienen ondare bihurtu zen.

Era askotako kultuak

• ETXE BARRUKO OSPAKIZUNAK: aitak egiten zituen erritu erlijiosoak. Greziako erlijioa bizitzako ekintza guztietan ageri zen.
• PANATENEAK: Atenasen, lau urtez behin, uztailean, ospatzen zituzten. Atenastarrak, prozesioan Akropolira igotzen ziren jainsari soineko berria eskaintzeko.
• KULTU PANHELENIKOAK: santutegietan egiten zituzten. Batzuetan, baziren ORAKULUAK. Gizakiek euren etorkizunari buruzko galderak egin eta PITONISA izeneko emakume batek Apolo jainkoaren izenean erantzunak ematen zituen.
• JOKOAK: oso garrantzitsuak ziren. Horien artean, oso nabarmenak ziren Zeusen omenez Olinpian egiten zirenak.

Mitologia

Jainko nagusiak familiartean bizi ziren, OLINPO mendia, ZEUS jainko gorenaren agintepean.

Grekoek ere HEROIAK ohoratzen zituzten. ERDIJAINKOAK ziren eta, hilkorrak izanik ere, balentria miragarriak egiten zituzten.

Jainko eta heroien gertakari era abenturen kontaketari MITOLOGIA deritzo.

Greziako erlijioak ez zuen liburu sakraturik. MITOEK, grekoek bizi zieren munduari buruzko azalpen sinbolikoa eta poetikoa eskaintzen zieten.

Olinpoko jainkoak

Grekoen erlijio POLITEISTA zen. Grekoentzat, jainkoak hilezkorrak eta ahalguztidunak ziren. Erlijio hura ere ANTROMORFIKOA zen.

Eskultura: edertasun gorenaren bila

Greziako eskulturak EDERTASUNIK GORENA eta MUGIMENDUA irudikatu nahi zituen.

Eskultore grekoek, KANONETAN, giza gorputzaren neurri ideala aurkitu zituen. Marmola eta brontzea erabili eta jaino edo jainkosak eta heroiak irudikatu zituzten.

Hiru aro handi bereziko ditu:

• GARAI ZAHARRAK: gizonezko gazteak biluzik (KUROS) eta emakumezko gazteak jantzita (KORES) irudikatzen zituzten, baina zakar eta zurrun.
• GARAI KLASIKOA: (K.A V eta I. mendeetan) giza gorputzaren neurriak eta mugimendua egokitasunez irudikatu zituzten.
• GARAI HELENISTIKOA: eskultuak zentzu dramatikoagoa hartu eta eskultoreek sentimenduak irudikatu nahi izan zituzten

Atenas: hiria eta etxebizitzak

Atenas harresiz inguratuta zegoen. Kaleak estu, bihurri eta zikinak ziren. Ez zegoen kloakarin, ezta zaborrak biltzeko zerbitzurik ere, eta ur gutxi zegoen. Hiriko garbiketa oso eskasa zen. Atenaseko itsas portuari PIREO deitzen zitzaion.

Etxeak solairu bakarrekoak ziren. Gai arinez eraikitzen zituzten. Lapurrak erraz sartzen ziren. Gela guztiak patio arkupedun edo karrerape batera begira zeuden, eta altzari gutxi zituzten. Bazen emakumeentzako gela, GINEZEO deitzen zena.

Aita tailerrean edo nekazaritzan aritu, alaben ezkontza erabaki eta etxe barneko ospakizun erlijiosoak zuzentzen zituen. Lana bukatzean ez zen etxean egoten. Agorara gustora joaten zen, hizketan aritu eta mintzalariei entzuteko.

Semeak eskolan hezi eta gimnasiora joaten ziren. 18 urtetan, EFEBOAK ziren eta, bi urtez arma zerbitzua egin ondoren, HIRITAR izatera iristen ziren. Emaztea eta alabak etxean egoten ziren, iruten eta ehunean, eta esklabuen lana ere zuzentzen zuten.

Janaria xumea zen (gailetak, zeral semola, olibak, pikuak, arraina, gazta pixka bat eta oso haragi gutxi). Behatzekin jaten zuten. Edateko: ura, ura eztiarekin edo urarekin nahasturiko ardoa edaten zuten.

Atenastarrek oso gustoko zuten OTURUNTZAK egitea.

JANZTEKO, bi atal nagusi erabiltzen zituzten: CHITON edo lihozko tunika eta HIMATION edo kapa, berokia. Emakumeak PEPLOS erabiltzen zuten (artilezko atorra luzea). Hirian ibiltzeko, sandaliak erabiltzen zituzten.

Akropoliaren oinetan, Agora

Greziako hirietan zegoen plaza publikoari AGORA (bilera) zeritzon.

Atenasek Agora handia zuen, hiriaren erdian kokatuta.

Agora hiriaren bizitzaren gunea zen. Merkatua eta eraikin publiko eta erlijiosoak han zeuden kokatuta.